This is not a script – Poëzie ontmoet film (1)

We ope­nen de avond met Anémic ciné­ma (1925−1926), een niet te clas­si­fi­ce­ren werk van de Franse schaak­groot­mees­ter Marcel Duchamp (1887−1968). De titel is al een qua­si-palin­droom en kon­digt Duchamps ton­gue in cheek woord­spel­le­tjes aan. Zoals de spi­raal­vor­mi­ge zin­nen in het beeld draai­en, zo draai­en ook de bete­ke­nis­sen van de zin­nen in zich­zelf. Seksuele meta­fo­ren gepre­sen­teerd als tong­bre­kers vol alli­te­ra­ties en klinkerrijm!

De Amerikaanse kun­ste­naar en foto­graaf Man Ray (1890−1976), die Duchamp bij­stond bij het cre­ë­ren van Anémic ciné­ma, maak­te een paar jaar later L’Étoile de mer (1928) naar een manu­script van de Franse dich­ter Robert Desnos. Delen van deze avant-gar­de­klas­sie­ker wer­den bewust uit focus opge­no­men, gefil­terd door onre­gel­ma­tig glas of spie­gels, waar­door er plaats ont­staat voor de ver­beel­ding van de dicht­re­gels die als tus­sen­ti­tels de opna­mes aflos­sen. De vrouw in dit lief­des­ge­dicht wordt gespeeld door de Parijse muze Kiki de Montparnasse, die een tijd­lang ook de gelief­de van Man Ray was.

In Het lees­plank­je (1973) laadt de Nederlandse cine­ast Johan van der Keuken (1938−2001) de onschul­di­ge woor­den van de lees­me­tho­de (“aap — noot — mies”) op met een poli­tie­ke lading. Vertrekkende van de woord­beel­den, gebruikt in het lees­plank­je, gaat hij gelei­de­lijk over naar beel­den van de heer­sen­de poli­tie­ke en soci­a­le con­text. Van der Keuken maak­te dit pam­flet voor demo­cra­tie vlak na Pinochets staats­greep in Chili. Hij noem­de Het lees­plank­je een les in het leren lezen van wat de beel­den niet betekenen.

Ook in Sign Language (1984) van de Canadese dich­ter Tom Konyves (°1947) krijgt het schrift een poli­tie­ke lading. Deze video is opge­bouwd uit shots met found text, opge­raapt vanop de muren en aan­hang­bor­den in de publie­ke ruim­te. De moge­lij­ke bood­schap blijft ech­ter open en meer­dui­dig, als een gedicht. In 2011 schreef Konyves Videopoetry: A Manifesto, waar­in hij tracht orde en rich­ting te geven aan de vele vor­men van ​‘video­po­ë­zie’. Deze video­po­ë­zie ken­de de laat­ste tien jaren een explo­sie­ve groei. In de rest van het pro­gram­ma pre­sen­te­ren we een aan­tal actu­e­le films die schrift en bewe­gend beeld combineren.

De Nederlandse schrij­ver Tonnus Oosterhoff (°1953) is in ons taal­ge­bied een pio­nier in elek­tro­ni­sche poë­zie of bewe­gen­de gedich­ten. In de mens de hori­zon het dier… wordt een mens voor een dier aan­ge­zien, met fata­le gevol­gen. Dit bewe­gen­de gedicht ver­scheen op de cd-rom van Oosterhoffs ver­za­mel­bun­del Hersenmutor. Gedichten 1990 – 2005 (De Bezige Bij, 2005). In Sintel pro­beert een kop­pel aan een opruk­kend vuur te ont­snap­pen. Er is in bei­de gedich­ten geen ander beeld dan de typo­gra­fie. De blad­spie­gel muteert op het scherm: woor­den komen en gaan of blij­ven staan en vor­men nieu­we com­bi­na­ties. Schrijven aan deze bewe­gen­de gedich­ten doet Oosterhoff recht­streeks in het ani­ma­tie­pro­gram­ma Flash.

Ook in Onkruid (2010) van de Vlaamse schrijf­ster Els Moors (°1976) en de Nederlandse vorm­geef­sters Janna en Hilde Meeus (°1980), bestaat het beeld enkel uit typo­gra­fie. De tekst vat aan met een her­in­ne­ring aan onkruid. Overpeinzingen over het beschrij­ven van een her­in­ne­ring lopen over in de her­in­ne­ring aan het moment van het schrij­ven. De vier­de­ling in hoofd­stuk­ken heeft het werk nog vor­me­lijk gemeen met de lite­ra­tuur, maar de bewe­gen­de blad­spie­gel van Oosterhoff is ver­dwe­nen. In de plaats daar­van wor­den twee typi­sche schrift­vor­men uit de film inge­zet: onder­ti­tels en tus­sen­ti­tels. Maar het film­beeld is vol­le­dig afwe­zig; enkel een klank­band met omge­vings­ge­lui­den is beschei­den aan­we­zig op de ach­ter­grond om de tekst te ondersteunen.

De poë­zie­film Blauwblauw (2007) komt uit de reeks Dicht/​Vorm (in Vlaanderen gepro­du­ceerd door S.O.I.L.), waar­bij ver­schil­len­de ani­ma­to­ren met de poë­zie van Nederlandstalige schrij­vers aan de slag gin­gen. Sandy Claes (°1982) en Daan Wampers (°1982) ani­meer­den via stop-moti­on een gedicht van de Vlaamse auteur Miguel Declercq (°1976) over part­ner­ge­weld. In Blauwblauw wordt het kleur uit de titel in de film een per­so­na­ge op zich.

Voor Just Midnight (2010) gebruik­te de Duitse 3D-kun­ste­na­res en archi­tec­te Susanne Wiegner digi­ta­le ani­ma­tie om een werk van de Amerikaanse klui­ze­naars­dich­ter Robert Lax (1915−2000) als con­cre­te poë­zie in 3D naar het scherm te bren­gen. Schrift en figu­ra­tief beeld wis­se­len elkaar af in een slin­ger­be­we­ging: de typo­gra­fie van het kolom­vor­mi­ge gedicht wordt een land­schap dat zich weer lang­zaam omvormt tot typo­gra­fie. Just Midnight won in 2011 ​‘la parola imma­gi­na­ta’ in het Italiaanse Bergamo.

De vir­tu­e­le, digi­ta­le beel­den van Just Midnight staan in schril con­trast met de fysie­ke, mate­ri­ë­le beel­den in Epithalamium (2012) van de Amerikaanse film­ma­ker en schrij­ver Timothy David Orme (°1981). Het ​‘epi­t­ha­la­mi­um’ uit de titel is een ander woord voor een bij­zon­der dich­ter­lijk gen­re, het brui­lofts­lied. Ormes film­ge­dicht is ech­ter gericht tot een ex. Het eer­ste deel is een gedicht voor de huwe­lijks­dag van de spre­ker, het twee­de deel is een gedicht voor het toe­kom­sti­ge huwe­lijk van zijn geschei­den vrouw: een soort ​‘toe­kom­sti­ge her­in­ne­ring’. Found foot­a­ge-beel­den van boten en water wer­den bewerkt door de 16mm-film aan te tas­ten en de fra­mes met de hand te over­schil­de­ren, en te bekras­sen. Ook de tekst die tus­sen deze beel­den ver­schijnt, werd in de film­pel­li­cu­le gekrast.

Het duo Jan Baeke & Alfred Marseille toont in pre­mi­è­re een sin­gle screen-vari­a­tie van hun video-instal­la­tie The Trouble with Calculation (2013). Witte titels met een stil­le mono­loog ver­schij­nen boven frag­men­ten met spre­ken­de hoof­den geplukt uit een oude docu­men­tai­re over drugs­ge­bruik bij jon­ge­ren. Spraak en schrift, en com­mu­ni­ca­tief en poë­tisch taal­ge­bruik bot­sen, maar grij­pen ook in elkaar. Ze kab­be­len voort op het­zelf­de rit­me, her­ha­len zich­zelf, en maken nieu­we com­bi­na­ties. Zo komt bloot te lig­gen wat ach­ter de woor­den schuilt: per­soon­lij­ke bedoe­lin­gen, ver­kla­rin­gen, recht­vaar­di­gin­gen en ver­pak­te boodschappen.