This is not a script – Poëzie ontmoet film (1)

We openen de avond met Anémic cinéma (1925−1926), een niet te classificeren werk van de Franse schaakgrootmeester Marcel Duchamp (1887−1968). De titel is al een quasi-palindroom en kondigt Duchamps tongue in cheek woordspelletjes aan. Zoals de spiraalvormige zinnen in het beeld draaien, zo draaien ook de betekenissen van de zinnen in zichzelf. Seksuele metaforen gepresenteerd als tongbrekers vol alliteraties en klinkerrijm!

De Amerikaanse kunstenaar en fotograaf Man Ray (1890−1976), die Duchamp bijstond bij het creëren van Anémic cinéma, maakte een paar jaar later L’Étoile de mer (1928) naar een manuscript van de Franse dichter Robert Desnos. Delen van deze avant-gardeklassieker werden bewust uit focus opgenomen, gefilterd door onregelmatig glas of spiegels, waardoor er plaats ontstaat voor de verbeelding van de dichtregels die als tussentitels de opnames aflossen. De vrouw in dit liefdesgedicht wordt gespeeld door de Parijse muze Kiki de Montparnasse, die een tijdlang ook de geliefde van Man Ray was.

In Het leesplankje (1973) laadt de Nederlandse cineast Johan van der Keuken (1938−2001) de onschuldige woorden van de leesmethode (“aap — noot — mies”) op met een politieke lading. Vertrekkende van de woordbeelden, gebruikt in het leesplankje, gaat hij geleidelijk over naar beelden van de heersende politieke en sociale context. Van der Keuken maakte dit pamflet voor democratie vlak na Pinochets staatsgreep in Chili. Hij noemde Het leesplankje een les in het leren lezen van wat de beelden niet betekenen.

Ook in Sign Language (1984) van de Canadese dichter Tom Konyves (°1947) krijgt het schrift een politieke lading. Deze video is opgebouwd uit shots met found text, opgeraapt vanop de muren en aanhangborden in de publieke ruimte. De mogelijke boodschap blijft echter open en meerduidig, als een gedicht. In 2011 schreef Konyves Videopoetry: A Manifesto, waarin hij tracht orde en richting te geven aan de vele vormen van ​‘videopoëzie’. Deze videopoëzie kende de laatste tien jaren een explosieve groei. In de rest van het programma presenteren we een aantal actuele films die schrift en bewegend beeld combineren.

De Nederlandse schrijver Tonnus Oosterhoff (°1953) is in ons taalgebied een pionier in elektronische poëzie of bewegende gedichten. In de mens de horizon het dier… wordt een mens voor een dier aangezien, met fatale gevolgen. Dit bewegende gedicht verscheen op de cd-rom van Oosterhoffs verzamelbundel Hersenmutor. Gedichten 1990 – 2005 (De Bezige Bij, 2005). In Sintel probeert een koppel aan een oprukkend vuur te ontsnappen. Er is in beide gedichten geen ander beeld dan de typografie. De bladspiegel muteert op het scherm: woorden komen en gaan of blijven staan en vormen nieuwe combinaties. Schrijven aan deze bewegende gedichten doet Oosterhoff rechtstreeks in het animatieprogramma Flash.

Ook in Onkruid (2010) van de Vlaamse schrijfster Els Moors (°1976) en de Nederlandse vormgeefsters Janna en Hilde Meeus (°1980), bestaat het beeld enkel uit typografie. De tekst vat aan met een herinnering aan onkruid. Overpeinzingen over het beschrijven van een herinnering lopen over in de herinnering aan het moment van het schrijven. De vierdeling in hoofdstukken heeft het werk nog vormelijk gemeen met de literatuur, maar de bewegende bladspiegel van Oosterhoff is verdwenen. In de plaats daarvan worden twee typische schriftvormen uit de film ingezet: ondertitels en tussentitels. Maar het filmbeeld is volledig afwezig; enkel een klankband met omgevingsgeluiden is bescheiden aanwezig op de achtergrond om de tekst te ondersteunen.

De poëziefilm Blauwblauw (2007) komt uit de reeks Dicht/​Vorm (in Vlaanderen geproduceerd door S.O.I.L.), waarbij verschillende animatoren met de poëzie van Nederlandstalige schrijvers aan de slag gingen. Sandy Claes (°1982) en Daan Wampers (°1982) animeerden via stop-motion een gedicht van de Vlaamse auteur Miguel Declercq (°1976) over partnergeweld. In Blauwblauw wordt het kleur uit de titel in de film een personage op zich.

Voor Just Midnight (2010) gebruikte de Duitse 3D-kunstenares en architecte Susanne Wiegner digitale animatie om een werk van de Amerikaanse kluizenaarsdichter Robert Lax (1915−2000) als concrete poëzie in 3D naar het scherm te brengen. Schrift en figuratief beeld wisselen elkaar af in een slingerbeweging: de typografie van het kolomvormige gedicht wordt een landschap dat zich weer langzaam omvormt tot typografie. Just Midnight won in 2011 ​‘la parola immaginata’ in het Italiaanse Bergamo.

De virtuele, digitale beelden van Just Midnight staan in schril contrast met de fysieke, materiële beelden in Epithalamium (2012) van de Amerikaanse filmmaker en schrijver Timothy David Orme (°1981). Het ​‘epithalamium’ uit de titel is een ander woord voor een bijzonder dichterlijk genre, het bruiloftslied. Ormes filmgedicht is echter gericht tot een ex. Het eerste deel is een gedicht voor de huwelijksdag van de spreker, het tweede deel is een gedicht voor het toekomstige huwelijk van zijn gescheiden vrouw: een soort ​‘toekomstige herinnering’. Found footage-beelden van boten en water werden bewerkt door de 16mm-film aan te tasten en de frames met de hand te overschilderen, en te bekrassen. Ook de tekst die tussen deze beelden verschijnt, werd in de filmpellicule gekrast.

Het duo Jan Baeke & Alfred Marseille toont in première een single screen-variatie van hun video-installatie The Trouble with Calculation (2013). Witte titels met een stille monoloog verschijnen boven fragmenten met sprekende hoofden geplukt uit een oude documentaire over drugsgebruik bij jongeren. Spraak en schrift, en communicatief en poëtisch taalgebruik botsen, maar grijpen ook in elkaar. Ze kabbelen voort op hetzelfde ritme, herhalen zichzelf, en maken nieuwe combinaties. Zo komt bloot te liggen wat achter de woorden schuilt: persoonlijke bedoelingen, verklaringen, rechtvaardigingen en verpakte boodschappen.