Te Gast: Lisa & Clara Spilliaert en Fairuz & El Moïz Ghammam

cul­tuur is een wan­de­ling van de pri­va­te naar de publie­ke ruim­te (en weer terug) in een con­ti­nue bewe­ging. Hoeveel her­in­ne­rin­gen, ver­haal­lij­nen en gelui­den kun­nen naast elkaar bestaan?

INTERVIEW Laura Mathijs: Eerst en voor­al, bedankt dat je tijd wil­de maken voor ons. Ik kan me voor­stel­len dat het vrij druk is aan de voor­avond van de ver­to­ning van je nieu­we film Spilliaert op Courtisane festival. Lisa Spilliaert: Nee. Laura: (haha) Oké, zoveel te beter. Als stu­dent Film- en tele­vi­sie­stu­dies ben ik bij­zon­der geïn­te­res­seerd in het maak­pro­ces van een film als Spilliaert. Hoe is dit pro­ject pre­cies tot stand gekomen? Lisa: Het idee ont­stond eigen­lijk al heel lang gele­den, in 2015. Oorspronkelijk maak­te ik het script samen met mijn zus Clara. Het ver­trek­punt was het feit dat we in België zo vaak gecon­fron­teerd wor­den met de vraag: ​“Zijn jul­lie fami­lie van de schil­der Léon Spilliaert?” Dat was de eer­ste moti­va­tie om daar iets rond te maken. Tijdens de vol­tijd­se pro­duc­tie van mijn ande­re film, N.P, ver­dween dit idee nood­ge­dwon­gen wat op de ach­ter­grond. Na de afwer­king van N.P in 2020 zijn we er opnieuw in gevlo­gen, maar van­uit ande­re posi­ties. Ik zou zelf meer het script en de regie dra­gen, ter­wijl vol­gens het oor­spron­ke­lij­ke plan Clara meer zou instaan voor het visu­e­le. Rond 2015 – 2016 teken­de zij voor­al, dat was haar medi­um. In de daar­op­vol­gen­de jaren was haar prak­tijk ech­ter ook gegroeid naar kera­miek. Zo heb­ben we de over­we­ging gemaakt van wat de juis­te posi­ties waren. Het visu­e­le gedeel­te bleef bij Clara, maar dan met sculp­tu­ren die ook inhou­de­lijk een rol zou­den spe­len in de visu­e­le explo­sie, de ver­beel­ding van de stam­bo­men. Dat resul­teer­de in een fysiek land­schap dat een belang­rijk visu­eel onder­deel is van de film. Zo is het begon­nen. Laura: En de nar­ra­tie­ve struc­tuur is geba­seerd op rap. Hoe ben je daar­bij gekomen? Lisa: Dat was eer­der een inge­ving. Dat is niet zo’n nut­tig ant­woord… Het klinkt mis­schien een beet­je raar, maar voor mij was dat een manier om de tekst voor te dra­gen. Ik wil­de dat de tekst echt is – ik meen die tek­sten. Dat prak­ti­se­ren van de rap – ik had dat nog nooit gedaan – heeft echt jaren trai­ning gevergd. De Antwerpse rap­per Benjamin Hertoghs, beter bekend onder de naam NAG, leer­de mij rap­pen. Het gege­ven van rap brengt boei­en­de zaken met zich mee, zoals de vrije iden­ti­teits­vor­ming van rap tegen­over de gecon­stru­eer­de iden­ti­teit in de stam­bo­men. Laura: Ja, mijn vol­gen­de vraag zou gaan over het leg­gen van die link. Wat vindt jij van deze interpretatie? Lisa: Dat is fan­tas­tisch. Ja, dat is net mooi eraan, denk ik. Rien Arblaster: Rap is ook vaak poli­tiek gela­den. Zit er voor jou ook een poli­tie­ke impuls ach­ter je eigen werk, in Spilliaert of in het algemeen? Lisa: Politiek? Ja, maar het ligt er zeker niet vin­ger­dik op. Het was wat zoe­ken naar de grens, want een fami­lie­stam­boom op zich en de hele tra­di­tie van je levens­ver­haal of ant­woor­den te zoe­ken in je voor­ou­ders, daar zit wel iets tric­ky in. Dat is de kern van mijn inte­res­se, maar er is ook iets heel absurd aan. Dat weer­spie­gelt zich ook in de ver­schil­len­de men­sen die aan de film­struc­tuur heb­ben gewerkt, bij­voor­beeld de twee gene­a­lo­gen Bernard Legrand en Freddy Courtens van het cen­trum voor Familiekunde in Oostende. Hun inter­view was echt fan­tas­tisch. Toen ik naar hen stap­te, was dat eigen­lijk het start­punt van het pro­ject. Zij hiel­pen ons het stam­boom­on­der­zoek te voe­ren, want je moet heel veel aktes en aller­lei papie­ren door­zoe­ken om een link te vin­den met Léon Spilliaert. Tijdens dat pro­ces heb ik ze beter leren ken­nen en het zijn echt fan­tas­ti­sche men­sen. Rien: Ik ben lite­ra­tuur­stu­dent en onder­zoek momen­teel het les­bisch archief en de plaats hier­van bin­nen het alge­me­ne archief. Wilde jij met Spilliaert een soort archief­je bou­wen van jouw fami­lie en een plaats zoe­ken bin­nen het gro­te­re of alge­me­ne ​‘archief’? Lisa: Ja, de kri­tiek op stam­boom­on­der­zoek luidt vaak dat het alleen langs de man­ne­lij­ke kant gaat. Je hebt ech­ter ver­schil­len­de manie­ren om je stam­boom te onder­zoe­ken, ook langs je moe­der­lij­ke lijn. Toch is er heel wei­nig ruim­te voor de vrou­we­lij­ke kant, die wordt op een manier wel gene­geerd. Hoe het legi­tie­me – de iden­ti­teit op papier – tot stand komt bin­nen de geschie­de­nis van de wet of van de rech­ten, dat inte­res­seer­de me enorm. Ik heb zelfs even fami­lie­recht gestu­deerd aan de uni­ver­si­teit. Al deze aspec­ten pro­beer­de ik ook in de rap­tekst te ver­wer­ken. Does that make sense? Rien: Ja, zeker. Laura: Op Courtisane fes­ti­val maakt jul­lie film­ver­to­ning deel uit van een soort dub­be­le ​‘dou­ble bill’ met de broer en zus Ghammam. In de film Spilliaert zien we je samen­wer­ken met je zus Clara, zoals voor­heen bij­voor­beeld voor Hotel Red Shoes (2013) dat ook ver­toond wordt. Lisa: En in N.P (2020) ook! Laura: Ja! Hoe is het om samen te wer­ken met je zus? Lisa: Wel, Hotel Red Shoes was onze eer­ste ech­te samen­wer­king, als twee auteurs om het zo te zeg­gen. Daarna was het voor ons veel natuur­lij­ker om de func­ties te ver­de­len. In N.P was Clara hoofd­ac­tri­ce, bij­voor­beeld, en in Spilliaert maakt ze de sculp­tu­ren. Ik denk dat het voor ons het best werkt op die manier. Clara heeft natuur­lijk ook haar eigen prak­tijk als kun­ste­naar. Laura: Ja, dat sluit wat aan bij een terug­ke­rend ele­ment in je werk, name­lijk fami­lie, gene­a­lo­gie of afkomst, bij­voor­beeld ook in je door­lo­pen­de reeks Growth Record die start­te in 2014 en waar­van je in 2022 een vijf­de epi­so­de pre­sen­teer­de. Vanwaar komt die fascinatie? Lisa: Ja… Daar zou ik moe­ten kun­nen op ant­woor­den. Laura: Het kan ook zijn dat er geen ant­woord op bestaat? Lisa: Een groot deel van het ant­woord zit in het maken zelf. Je wil iets maken omdat je iets niet weet. Al ben ik wel ergens dat hoofd­stuk aan het afron­den, want met N.P was ik heel lang met dat the­ma bezig en met Growth Record ook. Spilliaert is voor mij een beet­je het afron­den van dat the­ma. Ik heb alles wel gezegd met die drie wer­ken, denk ik. Ik ben klaar voor iets nieuws. Ik denk dat de fas­ci­na­tie voor gene­a­lo­gie komt – en dat is niet iets spe­ci­aals of zo – door­dat ik met ouders die van twee ande­re plek­ken komen wat meer gecon­fron­teerd ben met die vraag. Gewoon door zoiets sim­pel, denk ik. Laura: Je ver­tel­de ooit in een inter­view dat hoe­wel je werk op de een of ande­re manier betrek­king heeft op je ach­ter­grond het daar­om niet per se over jezelf gaat. Lisa: Ik hoop het. Laura: Kan je dat een beet­je verduidelijken? Lisa: Ja, dat zou erg zijn. Ik denk dat ik toch graag pro­beer iets te bete­ke­nen voor ande­re men­sen. Rien: Denk je dat dat moei­lijk gaat als je echt een film over jezelf maakt? Lisa: Growth Record gaat bij­voor­beeld wel deels over mezelf, maar ik denk dat er wel gesteld mag wor­den dat het meer is. Anders staat een kij­ker daar niet voor open. Rien: Dat het werk niet in func­tie staat van jezelf? Lisa: Ja, zoiets, denk ik. Laura: Je zei al dat je vaak de vraag krijgt of je ver­want bent met Léon Spilliaert. Lisa: Ja, maar nu is dat leuk. Nu kan ik zeg­gen: ​“Dan moet je naar de film kij­ken!” Laura: Want je ant­woordt dan dat je met zo’n fami­lie­naam op een manier wel voor­be­stemd moet zijn om kun­ste­naar te worden. Lisa: Ja, dat is het stand­punt van het per­so­na­ge dat ik speel in de film. Ik ben een beet­je het fana­tie­ke per­so­na­ge. Laura: Herken je jezelf dan ook ergens in Léon Spilliaerts werk? Lisa: Ik vind het mooi werk. Al weet ik het niet. Ik heb mij er door deze film te maken zeker in ver­diept en hij is echt een heel goe­de kun­ste­naar, maar voor mij ging het meer over wat pro­jec­teer je eigen­lijk op zo’n gege­ven? Wat wordt er door ande­re men­sen gepro­jec­teerd en hoe ver­werk je dat om je eigen ver­haal te maken. Laura: Iets waar ik aan dacht, is dat Léon Spilliaert vaak wordt geas­so­ci­eerd met het over­stij­gen van bepaal­de gen­res en stijlen. Lisa: Ja, dat is waar. Laura: Ik zie dat jij je ook niet laat limi­te­ren tot een bepaal­de stijl of een bepaald gen­re in je werk. Rien: Ik merk ook wel een soort inter­dis­ci­pli­na­ri­teit, bij­voor­beeld door rap te verwerken. Lisa: Dat is wel ster­ker bij mijn zus. Bij mij is het meer echt ​‘film film’ gewor­den. Ik heb noch­tans nooit film gestu­deerd, maar foto­gra­fie. Ik heb die vraag over Léon Spilliaert nog gekre­gen en ik viel echt uit de lucht toen iemand me tij­dens een ander inter­view vroeg: ​“Wat is je favo­rie­te werk van Léon Spilliaert?” Laura: Dat is niet zo gemakkelijk. Lisa: Niet dat dit mij niet inte­res­seert, maar in de film heb je naast mijn stem nog een twee­de belang­rij­ke stem, die van de éch­te nazaat. We pro­beer­den een dans te maken tus­sen twee stem­men: de fana­tie­ke genealoog/​kunstenaar/​rapper die zo geob­se­deerd is en de zach­te, man­ne­lij­ke ver­tel­ling van de ech­te nazaat die sub­tiel en inge­to­gen is. In de mon­ta­ge meng­den we deze dia­loog met de twee stam­boom­kun­di­gen en Anne Adriaens-Pannier, de Léon Spilliaert-spe­ci­a­list. Laura: In Léon Spilliaerts werk gaat het vaak over het weer­ge­ven van een rea­li­teit, maar dan van­uit zijn eigen stand­punt – een soort van droom­ach­ti­ge ver­vor­ming van zijn rea­li­teit. Herken jij jezelf daar ook in? Lisa: Nee. Ik vind het heel mooi werk. Het doet iets met mij, maar het is niet zo dat ik mij er echt in her­ken. Bij de ano­nie­me nazaat kan je dat wel heel mooi horen, de manier waar­op hij die band voelt. Voor mij is bloed­ver­want­schap als the­ma een heel inte­res­sant gege­ven wegens de span­ning tus­sen het absur­de en de schoon­heid ervan. Hoe maak je je leven leef­baar door zo’n ver­haal te maken? Laura: Hoe din­gen had­den kún­nen zijn en de grens tus­sen feit en fic­tie is ook iets dat terug­komt in je werk. Hoe zie jij die ver­hou­ding tus­sen feit en fic­tie in Spilliaert? Lisa: Ik denk dat dat in Spilliaert heel sterk aan­we­zig is in die legi­ti­mi­teit van iden­ti­teit, van wat zoge­zegd op papier staat, van wat door de staat gecon­stru­eerd is. Je moe­der is zoge­zegd die per­soon en je vader is zoge­zegd die per­soon. Dat is al een gege­ven waar heel veel fic­tie in kan krui­pen. De nar­ra­tie­ve struc­tuur van de film heeft een vrije vorm. Daarin zit die ver­hou­ding tus­sen feit en fic­tie, denk ik. Rien: Was je doel met de film om echt een fami­lie­ge­schie­de­nis te recon­stru­e­ren of was het eer­der een per­soon­lij­ke zoektocht? Lisa: De zoek­tocht was eigen­lijk al afge­rond in 2015. Het is een beet­je een spoi­ler, maar dan zijn we dus te weten geko­men dat we eigen­lijk pas in de acht­tien­de eeuw een gemeen­schap­pe­lij­ke voor­va­der heb­ben met Léon Spilliaert. Dat is eigen­lijk zo ver dat we met een ande­re wil­le­keu­ri­ge per­soon ook ​“fami­lie” zou­den kun­nen zijn. Toen dach­ten Clara en ik: ​“Hé? Zijn we ont­goo­cheld of wat is dit gevoel?” Dus dat vreem­de aspect van de zoek­tocht was er al bij het ver­trek­punt. Rien: Probeerde je dan ook voor­al de gevoe­lens die je kreeg bij die zoek­tocht weer te geven in de film? Lisa: Ik denk dat dat onder­deel is van die absur­di­teit van een legi­tie­me con­struc­tie van je fami­lie of fami­lie­ge­schie­de­nis. Daar zit veel fic­tie in. Rien: Ja, dat is in fei­te alle­maal heel arbitrair. Lisa: Mm-hmm. Die din­gen pro­beer­de ik samen met de rap­per Benjamin Hertoghs (Nag Toekomst) in de rap­tek­sten te gie­ten. Laura: In de film zegt de kunst­his­to­ri­ca op een gege­ven moment ook dat kun­ste­naars con­stant evo­lu­e­ren en dat je dat sterk ziet in Léon Spilliaerts werk. Zie je ook in jouw werk al een soort evo­lu­tie? Is dat iets dat jou bezighoudt? Lisa: Ze zegt dat je kun­ste­naars niet mag vast­pin­nen op een bepaal­de peri­o­de. Ze ver­telt dit bin­nen een kunst­his­to­ri­sche con­text. Ik ben nog niet zo oud, maar ook niet meer zo jong. Ik denk dat ik dat mis­schien pas over vijf jaar zal ont­dek­ken. Wanneer je tien of vijf­tien jaar bezig bent, dan krijg je waar­schijn­lijk dat soort com­men­ta­ren. Over Léon Spilliaert heeft men vaak bewon­de­ring voor zijn peri­o­de van zelf­por­tret­ten, maar meer moei­te met de rest. De spe­ci­a­lis­te weer­legt dat op haar manier. Laura: Ja, dat vond ik wel mooi in de film. Lisa: Haar aan­deel is eigen­lijk veel com­pac­ter gewor­den dan oor­spron­ke­lijk gepland. Al hoop ik wel dat het men­sen moti­veert om zijn werk te (her)ontdekken, want inter­na­ti­o­naal is Léon Spilliaert nog niet zo bekend, zeker niet onder film­lief­heb­bers. Ik vond het belang­rijk dat alle per­so­na­ges of alle figu­ren, inclu­sief Léon Spilliaert, op de meest res­pect­vol­le manier wer­den weer­ge­ge­ven. Dat was een bewus­te focus, want je zou er heel gemak­ke­lijk een sati­re van kun­nen maken. Laura: Ik denk dat dat zeker gelukt is. Ben je op dit moment aan een ander pro­ject bezig of is er nog iets dat jij wil ver­tel­len of delen? Lisa: Ik denk dat Spilliaert zeker in België nog op ver­schil­len­de plaat­sen zal spe­len. Ik heb mezelf een klein jaar vakan­tie gege­ven. Ik heb dus veel rust gehad en denk dat ik nu klaar ben om een nieuw script te schrij­ven. Mijn zus Clara heeft haar eer­ste solo­ten­toon­stel­ling in België, van­af sep­tem­ber bij Lichtekooi Artspace in Antwerpen. Interview afge­no­men door Laura Mathijs en Rien Arblaster op 29 maart 2023 in de Minardschouwburg. Ons vori­ge inter­view met Lisa Spilliaert, afge­no­men door Liesbeth Garrammone naar aan­lei­ding van de pre­mi­è­re van N.P (2020), kan u hier lezen. 

“Beste groot­moe­der, je zal ver­rast zijn mijn stem te horen in jouw taal…” Dit zijn de eer­ste woor­den van een voor­af op tape inge­spro­ken brief die nooit is ver­stuurd. In plaats daar­van wordt hij in real time luid­op afge­speeld door de Brusselse film­ma­ker voor haar groot­moe­der in Mahdia, Tunesië. In het gezel­schap van de came­ra ver­an­de­ren de zin­nen in een voi­ce-over die, door aan­dach­tig te luis­te­ren en te kij­ken, op zijn beurt gelei­de­lijk trans­for­meert in een dia­loog over talen, cul­tu­ren en gene­ra­ties heen.

Deze video was een eer­ste samen­wer­king tus­sen de zus­sen Lisa en Clara Spilliaert en func­ti­o­neert als een dub­be­le over­gang. Enerzijds een cul­tu­re­le her­o­ri­ën­ta­tie van Japan naar België en ander­zijds een tran­si­tie van kind naar ado­les­cent met refe­ren­ties aan de opkomst van sek­su­eel bewust­zijn. De emo­ti­o­ne­le inten­si­teit van het ver­la­ten van een bepaal­de plaats of toe­stand wordt getrans­cen­deerd door ritu­e­le geba­ren van zin­gen, knip­pen en ver­bran­den. In 2023 vie­ren we de 10^de ver­jaar­dag van dit werk als een cru­ci­aal punt op het artis­tie­ke pad van bei­de zussen.

In Spilliaert onder­zoekt film­ma­ker Lisa Spilliaert haar bloed­ver­want­schap met de gere­nom­meer­de Belgische kun­ste­naar Léon Spilliaert (1881−1946). Is ze door deze ver­want­schap, die al dan niet fic­tief is, voor­be­stemd tot een kun­ste­naars­le­ven? Wordt het kun­ste­naar­schap gene­tisch door­ge­ge­ven? Ze ont­popt zich als een rap­pen­de, fana­tie­ke gene­a­loog die de oor­sprong van haar artis­tie­ke iden­ti­teit aan een onder­zoek onder­werpt. Spilliaert bezoekt archie­ven en musea in haar hope­lo­ze zoek­tocht naar docu­men­ten en aan­wij­zin­gen over haar afkomst. Uiteindelijk belandt ze mid­den­in haar gene­a­lo­gi­sche fan­ta­sie­ën, voor­ge­steld in een kera­mie­ken sculp­tuur van een stam­boom ont­wor­pen en gemaakt door haar zus Clara.